Stephan Stanisław (1867–1926), ksiądz rzymskokatolicki, działacz społeczno-polityczny, liturgista.

Ur. 7 V w Bralinie na Dolnym Śląsku (obecnie woj. wielkopolskie) w polskiej rodzinie Józefa, kamieniarza, i Marii, córki Jana Dirbacha, nauczyciela i kantora.

S. ukończył szkołę elementarną w Bralinie. Jesienią 1879 rozpoczął naukę w St. Matthias Gymnasium we Wrocławiu, maturę zdał 27 II 1888 jako «primus omnium». Od 20 IV do 10 VIII t.r. studiował teologię na Königliche Universität we Wrocławiu, a od 27 X teologię i filozofię na Pontificia Universitas Gregoriana w Rzymie pod kierunkiem słynnego dogmatyka o. L. Billota. W okresie studiów rzymskich mieszkał w Collegium Germanico-Hungaricum; współpracował wtedy z bytomskim „Katolikiem” i prasą ukazującą się w Opolu. Dn. 25 VI 1891 uzyskał doktorat z filozofii, 28 X 1894 przyjął w Rzymie święcenia kapłańskie, a 25 VI 1895 doktoryzował się z teologii.

Pierwszą placówką duszpasterską S-a była parafia Świętego Krzyża w Opolu, gdzie pracował od 12 VIII 1895 na stanowisku trzeciego wikariusza kooperatora. Angażował się tam w działalność istniejących przy parafii polskich stowarzyszeń, zwłaszcza robotniczych, kontynuował też współpracę z opolską prasą codzienną. Władze miasta, nie akceptujące jego działalności, wpłynęły na decyzję o przeniesieniu go 19 XI 1896 na stanowisko administratora w niedawno utworzonej parafii Berlin-Weissensee. Swoją działalność w nowym miejscu rozpoczął S. od budowy domu parafialnego oraz kościoła p. wezw. św. Józefa, mogącego pomieścić 2 tys. wiernych, z 75-metrową wieżą; budowa trwała zaledwie dziesięć miesięcy. Włączając się w ruch odnowy liturgii, publikował tłumaczenia z objaśnieniami łacińskich modlitw liturgicznych: Begleiter des Christen beim kirchlichen Gottesdienst (Breslau 1897), Die Karwoche mit den kirchlichen Gebeten und Gebräuchen ([b.m.w.] 1898), Unsere Kleinen beim Jesuskinde (Marklissa [b.r.w.]). Wydawał też dwujęzyczne czasopismo religijne dla rodzin niemieckich i polskich „Sonntag. Niedziela”. W każdą niedzielę na jednej z mszy głosił kazania w języku polskim, a co dwa tygodnie odprawiał w tym języku nabożeństwo popołudniowe wraz z katechezą dla dzieci i młodzieży. Starał się o poprawne wykonywanie polskich pieśni (wzorem był śpiewnik Józefa Surzyńskiego). Sprowadził z Rzymu relikwie św. Stanisława Kostki i ku jego czci zbudował w kościele ołtarz; założył również parafialne Stow. św. Stanisława Kostki. W r. 1898 z ramienia partii Centrum kandydował bezskutecznie do Reichstagu. Kłopoty finansowe, spowodowane budową kościoła, stały się przyczyną odwołania go w kwietniu 1901 ze stanowiska administratora parafii. W l. 1901–3 prowadził w Berlinie Hospicjum św. Leona, przy «Zentralstelle für die katholischen Arbeiter Berlins mit Wohlfahrtseinrichtungen». Rozbudował w Hospicjum kaplicę św. Antoniego, co jednak doprowadziło do kolejnych niepowodzeń finansowych, a w rezultacie do przeniesienia go w r. 1903 na Górny Śląsk. Mieszkając na plebanii przy parafii św. Józefa w Katowicach-Załężu, S. założył t.r. Związek Chrześcijańskich Robotników Polskich na Górnym Śląsku, którego został generalnym sekretarzem i dla którego redagował w l. 1904–5 tygodnik „Poradnik dla Ludu Pracującego na Górnym Śląsku”. Pracował w redakcji „Gazety Katolickiej” w Königshütte (Królewska Huta, obecnie Chorzów), dając się poznać jako jeden z najzdolniejszych i najaktywniejszych redaktorów. Wydał głośną książkę Der Beuthner Prozess im Lichte der Wahrheit oder wahrheitsgetreue Enthüllungen aus der polnischen Politik in Oberschlesien (Königshütte 1904), w której krytykował działalność Ligi Narodowej na Górnym Śląsku i bronił programu katolickiej partii Centrum. Aktywność polityczno-społeczna S-a znalazła również odbicie w dwu broszurach: Ein dutzend Briefe aus Rotwinkel (Marklissa [b.r.w.]) i Was gefällt mir und was gefällt mir nicht (Marklissa [b.r.w.]) oraz wielu odczytach wygłaszanych na zebraniach różnych stowarzyszeń. W r. 1904 kandydował, również bezskutecznie, do śląskiego Landtagu.

W r. 1905 został S. przeniesiony do parafii św. Ottona w Pasewalk na Pomorzu. Opracował modlitewnik Armenseelenbüchlein ([b.m.w.] 1908), wybudował kościoły w Strassburgu i Torgelow. Wydawał bez zezwolenia polski tygodnik „Nowiny z Ojczyzny i Obczyzny”, co wywołało konflikt z Generalkommando des II Armeecorps w Szczecinie. Oskarżony o buntowanie sezonowych robotników polskich i rosyjskich (1914–15), w tym o udzielanie im pomocy w ucieczce, został na skutek zabiegów władz państwowych przeniesiony we wrześniu 1915 do parafii Marklissa (obecnie Leśna) koło Lubania (niem. Lauban) na Dolnym Śląsku. W r. 1918 założył tam wydawnictwo «Verlag für Liturgik». Tłumaczył księgi liturgiczne z łaciny na język niemiecki, m.in. Psalmenschlüssel (Marklissa 1918), Die Feier der heiligen Karwoche (München 1925), Das kirchliche Stundengebet oder Das römische Brevier (München 1926, Regensburg 1927), wydawał materiały formacyjne z liturgiki, m.in. Christus in der Liturgie (Marklissa 1922), Die Lehre Jesu Christi (Marklissa 1923), „Tuet dies” oder „Macht was ihr wollt” (Marklissa 1925), Christliche Lehrer und Lehrerinnen – wir brauchen Euch! (Lauban 1926), oraz komentarze do mszału: Der Priester am Altar (Marklissa 1923), Der Christen Gottesdienst (Marklissa 1924) i Der Christen Sonntagsdienst (Marklissa 1924). Publikował też formularze mszalne ze śpiewami gregoriańskimi oraz ulotki ze śpiewami i tekstami liturgicznymi, ułatwiającymi czynne uczestnictwo w mszy. S. był uważany za «apostoła świętej liturgii» i prekursora ruchu liturgicznego na Śląsku; jego prace przyczyniły się do dalszych badań nad łączeniem codziennej pracy duszpasterskiej z liturgią. Po podziale Górnego Śląska między Polskę a Niemcy w r. 1922 odmówił przejścia do powstającej administracji apostolskiej z siedzibą w Katowicach (od r. 1925 diec. katowicka). W r. 1926 przeszedł na emeryturę i zamieszkał w klasztorze Zgromadzenia Sióstr Szkolnych de Notre Dame w Carlsruhe (obecnie Pokój) koło Opola. Zmarł 29 X 1926 we Wrocławiu w klasztorze Bonifratrów w trakcie wykładu o liturgii; został pochowany na cmentarzu Grabiszyńskim (pole 10, rząd 48a). Wydawnictwo Verlag für Liturgik zapisał w testamencie benedyktynom z Grüssau (obecnie Krzeszów).

Lexikon für Theologie und Kirche, Freiburg 1937 IX 809, 1964 IX 1048–9; Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, Kat. 1996; – Dürig W., Pius Parsch und Stanislaus Stephan, w: Mit sanftiger Zähigkeit, Bearb. N. Höslinger, T. Maas-Ewerd, Klosterneuburg 1979; tenże, Schlesiens Anteil an der liturgiewissenschaftlichen Forschung und an der liturgischen Erneuerung im deutschen Katholizismus, „Archiv für schlesische Kirchengesch.” Bd. 9: 1951 s. 206–16; Ekert H., Ks. Stanisław Stephan (1867–1926) jako pionier ruchu liturgicznego na Śląsku, Opole 1999; Gottschalk J., Stanislaus Stephan (1867–1926), „Schlesische Priesterbilder” Bd. 5: 1967 s. 80–4; Parsch P., Priesterleben. Stanislaus Stephan (1867–1926), „Anzeiger für die katholische Geistlichkeit” Bd. 77: 1968 s. 10; Rose A., Pionier der volksliturgischen Erneuerung. Zum 50 Jahrestag des Todes von Erzpriester Dr. Stephan, „Deutsche Tagepost” 1976 nr 128 s. 6; Smołka L., Propagatorzy idei współżycia narodowości – sylwetki dwóch niemieckich duchownych katolickich na Śląsku z przełomu XIX i XX w., w: Polska – Kresy – Polacy, Red. S. Ciesielski, T. Kulak, K. Matwijowski, Wr. 1994 s. 93–8; Sobeczko H. J., Ksiądz Stanisław Stephan (1867–1926), „Studia Teolog.-Hist. Śląska Opolskiego” R. 4: 1974 s. 117–21; tenże, Z dziejów ruchu liturgicznego na Śląsku, „Wiad. Urzęd. Diec. Opolskiej” R. 31: 1976 nr 4 s. 117–23; Spoth O., Erzpriester Dr Stephan und liturgische Fortbildung des Klerus, „Liturgische Zeitschr.” Bd. 1: 1929 s. 27–31; – Handbuch des Bistums Breslau und seines Delegatur-Bezirks, 1912, 1926–7, Breslau [1912, 1926–7]; 118. Personal – Bestand der Königlichen Universität zu Breslau, Sommer – Semester 1888, Breslau [1888] s. 38; – „Górnoślązak” R. 4: 1905 nr 52, 55, 89; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Bibel und Liturgie” Bd. 1: 1926 z. 3 (W. Dürig), „Der Seelsorger” Bd. 3: 1926/7 (P. Parsch), „Schlesisches Pastoralblatt” Bd. 47: 1927 (A. Hanke); – Arch. Archidiec. we Wr.: sygn. 203, 310 (akta personalne S-a); Arch. Pontificia Universitas Gregoriana w Rzymie: sygn. 1134 (Collegium Germanico-Hungaricum, Catalogus 1888).

Helmut Ekert